سماق قرمز و خواص مفید آن

سماق قرمز و خواص مفید آن
نام فارسی: سماق
نام علمی: Rhus coriaria
نام عمومی: Sumac
نام انگلیسی: Currier’ s sumac
نام عربی: سُماق(Sumac)
فرانسوی: Corrogere
نام آلماني: Sumac
نام خانواده : Anacardiaceae (پسته)

گیاه‌شناسی و سماق قرمز و خواص مفید آن:

سماق درختچه‌ای است که طول آن حداکثر به ۱۰ متر می‌رسد و در بیشتر نواحی ۱ تا ۵ متر است. برگ‌های آن به‌صورت مرکب و از ۹ تا ۱۵ برگچه تشکیل شده است. این برگ‌ها پوشیده از کرک و دندانه دار هستند. برگ‌ها در پاییز تغییر رنگ داده و سبز مایل به قرمز می‌شوند. گل‌ها بسیار کوچک به‌صورت مجتمع خوشه و به رنگ‌های سبز، کرم و یا قرمز است. طول خوشه‌ها حداکثر به ۳۰ سانتی‌متر می‌رسد. میوه‌ها به‌صورت شفت کوچک و تقریباً کروی هستند که پس از رسیدن کامل به رنگ قرمز مایل به قهوه‌ای درمی‌آیند. میوه‌ها پوست‌های ترش مزه و قابض دارند.

سماق در بیشتر نقاط دنیا، به‌خصوص نقاط گرم، رویش دارد. در آمریکای شمالی به‌وفور یافت می‌شود و در ایران، در نقاط مختلف از جمله اطراف تهران، کرج، قزوین، قم، تبریز، همدان، اطراف شیراز، تربت جام، مازندران و گیلان می‌روید.

دارو شناختی و سماق قرمز و خواص مفید آن:

استفاده بسیار زیاد از سماق در نقاط مختلف جهان به‌عنوان یکی از چاشنی‌های سالم غذا باعث شده تا تحقیقات وسیعی بر روی آن صورت گیرد. املاح و مواد بسیار متنوع سماق حاکی از ارزش غذایی و دارویی آن است.

مهمترین خواص سماق قرمز به‌طور خلاصه به شرح زیر است:

قابض: سماق بهبود دهنده زخم‌ها، بند آورنده خون، ضد اسهال و درمان‌ کننده اسهال خونی است که این اثرات مربوط به تانن ها و ترکیبات فنلی آن است.

کاهش‌دهنده قند خون: در مورد این خاصیت سماق تاکنون پژوهش‌های کمی انجام گرفته و نتایج فعلی نشان می‌دهد که از طرق مهار آنزیم آلفا آمیلاز این عمل صورت می‌گیرد. آلفا آمیلاز مسئول شکستن قندهای سنگین و تبدیل به قندهای ساده است و مهار آن از این عمل جلوگیری می‌کند و نیز تحمل بیماران دیابتی را نسبت به گلوکز افزایش می‌دهد. این اثرات مربوط به فلاونوئیدها و ترپنوئیدهای موجود در سماق است که باعث کاهش قند خون می شود.

کاهش‌دهنده اسید اوریک: پژوهش‌ها نشان می‌دهد که سماق به‌صورت غیر رقابتی آنزیم زانتاتن اکسیداز را مهار کرده و از این طریق باعث کاهش اسید اوریک خون در بیماران مبتلا به نقرس می‌شود.

ضد میکروب: سماق دارای اثر ضد میکروبی قوی بر روی تعداد زیادی از میکروارگانیسم‌های خطرناک و بیماری‌زاست. این امر مربوط به پلی فنل ها و ترکیبات فلاونوئیدی است که بر طیف وسیعی از میکروب‌های گرم مثبت و منفی مؤثرند.

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که عصاره اتانولی سماق بر روی باسیلوس سرئوس، اشرشیا کلی، کلبسیلا پنومونیا، پروتئوس ولگاریس، پسودوموناس آئروژینوزا، شیگلا دیسنتاريا، استافیلوکوک اورئوس، استافیلوکوک اپیدرمیس، استافیلوکوک پیوژنز، انتروکوکوس فكالیس و پرسینیا انتروکولیتیکا اثرات قوی دارد. آزمایش‌های بعدی نشان داد که عصاره آبی سماق نتایج مشابهی با عصاره اتانولی سماق بر روی میکروارگانیسم‌های مذکور ایجاد کرده است.

ضد ویروس: چندین گونه سماق از نظر اثرات ضد ویروسی مورد مطالعه قرارگرفته‌اند که نتایج آن‌ها بسیار چشمگیر بوده است. بررسی‌ها نشان داده که این اثرات مربوط به بیوفلاونوئیدهای پوسته دانه مانند سماق (Rhus succedanea)، از جمله Agathisflavone ،Amentoflavone ،Robustaflavone، Succedaneaflavone  Volkensiflavoneو Rhusflavone است. این اجسام بر روی تعدادی از ویروس‌ها، به‌خصوص ویروس‌های تنفسی، از جمله آنفلوانزای نوع A و B، پارا آنفلوانزای تیپ 3، آدنوویروس تیپ ۵ و ویروس سرخک بسیار مؤثرند.
همچنین عصاره سماق اثرات ضد قارچی چشمگیری از خود نشان داده است.

آنتی‌اکسیدان: پژوهش‌های سال‌های اخیر بر روی تعدادی از سماق‌ها نشان داده که این ماده دارای خاصیت آنتی اکسیدانی قوی و خنثی‌کننده رادیکال‌های آزاد، همچنین اثرات ضد سرطانی قابل توجهی است.

دیگر خواص سماق قرمز که مورد مطالعه و تأیید قرار گرفته است، عبارتند از: ضد التهاب، ضد موتاژن، ضد سرطان و ضد مالاریا (در بعضی گونه‌ها).
خاصیت دیگری که در بعضی گونه‌های سماق از جمله Rhus retinorrhoea وجود دارد، اثر ضد مالاریاست.
دو اثر دیگر از جمله جلوگیری از لخته شدن خون و اثر ضد موتاژنی، در گونه Rhus verniciflua نیز به اثبات رسیده است. با توجه به اینکه خواص گونه‌های متعدد سماق که در نقاط مختلف جهان به مصرف خوراکی می‌رسند مشابه است، به احتمال زیاد سه خاصيت اخیر در سماق معمولی گونه Coriaria نیز وجود دارد.

موارد استفاده سماق:

مهم‌ترین استفاده سماق به‌عنوان چاشنی انواع غذاها، سالاد و به‌خصوص انواع کباب است. در شمال آمریکا از سماق برای تهیه نوعی نوشیدنی استفاده می‌شود. برای این منظور، سماق را در آب خیسانده و می‌سایند و پس از صاف کردن، محلول حاصل را شیرین می‌کنند. بومیان آمریکا برگ و میوه سماق را با تنباکو مخلوط و برای استعمال دخانیات استفاده می‌کنند. از برگ سماق به علت وجود مقدار قابل‌ توجه تانن، در دباغی پوست استفاده می‌شود. برگ‌های جمع آوری شده در پاییز، برای تهیه رنگ و به‌عنوان ثابت کننده رنگ به کار می‌رود. از میوه‌ها رنگ سیاه و از پوست ساقه رنگ زرد مایل به قرمز استخراج می‌گردد.

ابن‌سینا در کتاب قانون راجع به سماق چنین گفته است:

سماق دو نوع است. سماق خراسانی و سماق شامی که از خراسانی کوچک‌تر و عدس مانند و سرخ‌رنگ است. طبیعت سرد و خشک دارد. در قطع خونریزی بسیار مؤثر است و بعضی عقیده دارند که حتی اگر سماق درسته را بر جای خونریزی بندند، کافی است. سماق تراوش صفرا را به اندام‌های درونی راه نمی‌دهد. آب پز نوعی از سماق که به سماق رنگرزان مشهور است، موی را سیاه گرداند. از زیاد شدن آماس مانع است و داروی کژدم است. جای ضربت خورده را ضماد و سماق بگذارند، از آماس و خون بند شدنش جلوگیری کند. آب پزش را بر درد استخوان مالند، از آماسیدن جلوگیری کند. چرک گوش را از بین ببرد، معده را قوی کند، تشنگی را آرام بخشد. ترشی سماق اشتهای خوراک برانگیزد. بند آورنده اسهال و خونریزی است. برای اسهال خونی و بواسیر مفید است. سماق در طعام باشد، برای از بین بردن اسهال همیشگی، زخم روده و فساد معده خوب است

در کتاب مخزن الادویه راجع به خواص سماق قرمز چنین نوشته شده است:

بهترین سماق، سرخ رنگ، پرگرد و ترش خوش طعم آن است که قبض آن کمتر باشد و ترشی آن زیاده و تخم آن کوچک و قوت آن تا سه سال باقی می‌ماند.
طبیعت آن سرد و خشک و برودت برگ آن کمتر از دانه است. قابض و مقوی معده و احشاء و ضد اسهال است. آشامیدن ساییده آن با آب سرد، قاطع سیلان خون است. نیم کوفته آن با زیره و آب سرد جهت بند آوردن استفراغ، اشتها آور، تقویت کننده لثه، چکاندن قطره آن در گوش باعث جلوگیری از سیلان چرک در گوش می‌شود.

 ترکیبات مهم:

مهم‌ترین املاح میوه سماق عبارتند از: آلومینیوم، باریوم، کلسیم، کادمیوم، مس، آهن، پتاسیم، لیتیوم، منیزیوم، منگنز، سدیم، نیکل، فسفر، سرب، سلنیوم، وانادیوم و کروم.

ترکیبات مهم دیگر سماق عبارتند از :

فيبر: ۱۴/۶ درصد
رطوبت: ۹/۶ درصد
روغن: ۷/۴ درصد
پروتئین: ۲/۶ درصد
عصاره محلول در آب: ۶۳/۸ درصد
مواد آلی مهم سماق شامل فلاون ها، اسیدهای فنلی و تانن های هیدرولیز شونده، اسیدهای آلی شامل مالیک، سیتریک، تارتریک و فوماریک، اسیدهای چرب شامل اولئیک، لینولئیک و پالمیتیک، آنتوسیانین های دلفیدین، میرتی لین و کری زانتمین است. گالوتانن ها مهم‌ترین ترکیبات سماق بوده و مقداری از اثرات اصلی مربوط به آن‌هاست.

نکات قابل توجه:

١- سماق گونه‌های مختلفی دارد، ولی به نظر می‌رسد خواص آن‌ها مشابه باشد. مثلاً اثرات ضد ویروس در بعضی گونه‌ها مورد مطالعه قرار گرفته که قابل توجه است و به احتمال زیاد گونه‌های دیگر نیز همین خاصیت را دارند.

٢- نام جنس سماق (Rhus) به معنی قرمز و نام گونه آن (Coriaria) به معنی ارتباط آن به چرم است که در دباغی از آن استفاده می‌شود.

٣- بهترین نوع سماق دارای رنگ قرمز تیره و یا بنفش است. البته انواع موجود در بازار ممکن است قهوه‌ای تیره یا روشن باشند که می‌تواند مربوط به زمان برداشت و با شرایط اکولوژی (آب و هوایی) مختلف محل کشت و برداشت گیاه باشد.

۴- چندین گونه سماق وجود دارند که سمی هستند؛ از جمله Rhus toxicodendron که دارای جسمی به نام Urushiol بوده و به شدت آلرژی زاست.

۵- قسمت اصلی و خوراکی سماق، میوه آن است که اصولاً قرمزرنگ و ترش است. البته به علت وجود مواد تاننی در آن، کمی گس و گاهی تلخ است. باید توجه داشت که از میوه کاملاً رسیده سماق استفاده شود، زیرا میوه‌های نارس و سبز، سمی هستند.

۶- برگ و پوست ساقه سماق دارای تانن فراوان است. برگ‌ها حاوی ۳۵-۲۰ درصد تانن می‌باشند و می‌توان از آن‌ها رنگ زرد تهیه نمود. برگ‌های جمع آوری شده در پاییز را می‌توان برای تهیه رنگ قهوه‌ای استفاده کرد.

نکته مهم:

بیشترین میزان تأثیرگذاری گیاهان دارویی متعلق به عصاره‌ گیاهان دارویی است و بعدازآن می‌توان به مکمل‌هایی نظیر کپسول‌ها اشاره کرد. کمترین میزان اثرگذاری هم متعلق به عرق و چای و دم‌نوش است.
امیدوارم که اطلاعات خوب و مفیدی در اختیار شما قرار داده باشیم با نظر دهی و امتیازدهی مارو از کیفیت مطالب آگاه نمایید. برای دریافت اطلاعات بیشتر به سایت فروشگاه محصولات ارگانیک آشا مراجعه نمایید و برای کسب اطلاعات در مورد محصولات ارگانیک می‌توانید با شماره  09120038341 مشاور فروشگاه ارگانیک آشا تماس بگیرید یا از طریق تلگرام، اینستاگرام با ما در ارتباط باشید.

منابع اطلاعات:
کتاب‌ها و مقالات گیاهان دارویی
فروشگاه محصولات ارگانیک آشا
موسسه کار آفرینی دکتر زرقانی

سماق قرمز و خواص مفید آن