خواص گوجه فرنگی چیست؟
نام فارسی: گوجه فرنگی
نام علمی: Solanum lycopersicum
نام عمومی: Tomato
نام انگلیسی: Tomato
نام عربی: طُماطُم (Tomatom)
نام فرانسوی: Tomate
نام آلمانی: Tornate
نام‌های مترادف: Lycopersicon esculentum, Lycopersicum esculantum
نام خانواده: Solanaceae (سیب‌زمینی)
گیاه‌شناسی و خواص گوجه فرنگی چیست؟
گوجه فرنگی گیاهی است علفی و بوته‌ای که ارتفاع آن گاهی به ۳ متر می‌رسد. ساقه گوجه فرنگی نازک و ضعیف بوده و ممکن است به‌صورت گسترده در اطراف گیاه پهن شود. به همین دلیل می‌توان آن را بر روی نگهدارنده قرار داد. برگ‌ها تا ۲۵ سانتی‌متر طول دارند و از ۵ تا ۹ برگچه به طول ۸ سانتی‌متر تشکیل شده‌اند. گل‌ها به‌صورت مجتمع سه تا دوازده تایی، زرد رنگ و کوچک به طول حداکثر ۴ سانتی‌متر و قطر تا ۸ میلی‌متر هستند. میوه‌ها کروی و گاهی تخم مرغی شکل، قرمز رنگ و در اندازه‌های مختلف است.
این گیاه بومی آمریکای جنوبی است که بعدها به نقاط دیگر جهان منتقل شده است. گوجه فرنگی ابتدا یک گیاه زینتی محسوب می‌شد، ولی در قرن هجدهم به‌عنوان سبزی مورد استفاده قرار گرفته است. مصرف گوجه فرنگی در دنیا از سال ۱۸۵۰ میلادی با کشت گسترده در جهان و شناخت ارزش و خواص آن شروع شد.
تاریخچه و خواص گوجه فرنگی چیست؟
شواهد ژنتیکی نشان می‌دهد که گوجه فرنگی گیاهی بوته‌ای با میوه‌های کوچک و سبزرنگ است که مرکز انتشار آن کشور پرو بوده است. گونه امروزی گوجه فرنگی بعدها به مکزیک راه یافته که تاریخ آن مشخص نیست. شواهد ژنتیکی دیگر نشان می‌دهد که اولین گوجه فرنگی‌های کشت شده در مکزیک کوچک و زرد رنگ بوده‌اند. در آن زمان گوجه فرنگی را با فلفل، ذرت و نمک به‌صورت خوراکی مصرف می‌کردند.
برخی مورخان معتقدند که جهانگردان اسپانیایی اولین بار گوجه‌های زرد رنگ را به اروپا انتقال داده‌اند که هنگام تسخیر شهر «Aztecs» یا مکزیکوسیتی کنونی در سال ۱۵۲۱ میلادی بوده است. درحالی‌که بعضی عقیده دارند کریستوفر کولمبوس ایتالیایی که برای شاهنشاهی اسپانیا کار می‌کرد، حدود سال ۱۹۴۳ گوجه فرنگی را به اروپا انتقال داده است. او این گیاه را سیب طلایی نام نهاده بود. کلمه Tomato که نام عمومی گوجه فرنگی است، از زبان Nahut ( آمریکای لاتین) و کلمه Xitomatl به معنی گرد و قلنبه با ناف گرفته شده است. نام گونه گوجه فرنگی Lycopersicum نیز به معنای هلوی گرگ است.
بعد از گسترش گوجه فرنگی در مناطق آمریکایی، اسپانیایی‌ها آن را در جزایر کارائیب و سپس در فیلیپین انتشار دادند و از آنجا به جنوب آسیا راه یافت. گوجه فرنگی در حدود سال‌های ۱۵۴۰ میلادی به مناطق مدیترانه برده شد و به سرعت گسترش یافت. مصرف گوجه فرنگی به‌عنوان غذا از قرن شانزدهم در اسپانیا و ایتالیا معمول شد. کشت گوجه فرنگی از سال ۱۵۹۰ میلادی در انگلستان شروع شد؛ ولی تا مدت‌ها به علت اینکه فکر می‌کردند سمی است، استفاده خوراکی نداشت؛ اما از سال ۱۷۰۰ میلادی به بعد در انگلستان مورد استفاده خوراکی قرار گرفت. گوجه فرنگی به وسیله جان بارکر، کنسول انگلیسی در Aleppo، در اوایل قرن نوزدهم میلادی به خاورمیانه راه یافت.
گوجه فرنگی به دو طریق به ایران راه یافت. اول از طریق ترکیه و ارمنستان و سپس به‌وسیله خانواده سلسله قاجار که مدام به فرانسه سفر می‌کردند. نام گوجه فرنگی در ایران ابتدا «بادمجان ارمنی» بود (Paella نوعی غذای اسپانیایی است که با گوجه فرنگی تهیه می‌شود و ایرانی‌ها به آن استانبولی پلو می‌گویند) و بعدها به گوجه فرنگی (Tomato) به معنی «گرد و قلنبه خارجی» معروف شد.
واریته های مختلف گوجه‌فرنگی:
حدود ۷۵۰۰ واریته گوجه فرنگی در جهان کشت و به منظورهای مختلف مصرف می‌شود. انواع گوجه در اندازه، شکل و رنگ متفاوت هستند. از نظر اندازه از قطر نیم سانتی‌متر به نام Cherry tomatoes تا قطر ۱۰ سانتی‌متر یا بیشتر وجود دارد. بیشتر گوجه فرنگی‌های موجود در دنیا قرمز رنگند، ولی بعضی از واریته ها زرد، نارنجی، صورتی، بنفش، سبز، سیاه و حتی سفید هستند. انواعی از گوجه فرنگی ممکن است چند رنگ و حتی راه راه باشند.
گوجه‌هایی که برای تهیه رب گوجه و سس گوجه استفاده می‌شوند، اکثراً از نوع کشیده با طول تا ۹ سانتی‌متر و قطر تا ۵ سانتی‌متر هستند. این گوجه‌ها آب کمتری نسبت به بقیه دارند. در بین واریته های مختلف، انواعی با ویتامین A و بتاکاروتن بالا، با ماندگاری زیاد و چند ماهه و یا نوعی که با آب و هوای سرد سازگار باشد، دیده می شود. به‌طور کلی گوجه فرنگی‌ها به حداقل هفت ساعت آفتاب در روز نیاز دارند.
مهمترین خواص گوجه فرنگی چیست؟
جلوگیری از فشارخون حاملگی و تعویق رشد داخلی رحمی: فشارخون حاملگی یکی از مشکلات نسبتاً شایع است که سلامت مادر را تهدید و از رشد کافی جنین جلوگیری می‌کند. پژوهش‌ها نشان داده است که لیکوپن موجود در گوجه فرنگی به‌عنوان یک آنتی اکسیدان قوی در جلوگیری از این عارضه مؤثر است.
تأثیر گوجه فرنگی در سرطان پستان: به‌طور کلی ثابت شده که میوه و سبزی‌ها خطر ابتلا به سرطان را کاهش می‌دهند که مربوط به کاروتنوئید آن‌هاست. لیکوپن موجود در گوجه فرنگی نوعی کاروتنوئید است که به‌طور محدود در غذاهای گیاهی و به مقدار زیاد در گوجه فرنگی یافت می‌شود. اثرات ضد سرطان پستان لیکوپن نسبت به دیگر کاروتنوئیدها قوی‌تر است.
تأثیر گوجه فرنگی بر پوست: لیکوین گوجه فرنگی از پوست در برابر مضرات اشعه خورشید و واکنش‌های اکسیداتیو محافظت می‌کند. در این حالت از نابودی چربی و پروتئین‌های سلولی جلوگیری می‌شود. همچنین، لیکوپن از اثرات مخرب ماوراء بنفش (UV) بر پوست که باعث فیبروبلاست پوستی می‌شود، جلوگیری می‌کند.
تأثیر گوجه فرنگی بر سرطان پروستات: سرطان پروستات یکی از مشکلات دنیای امروز برای مردان است که با افزایش سن، احتمال بروز آن بیشتر می‌شود. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که احتمال به سرطان پروستات در کسانی که از گوجه فرنگی و محصولات آن به‌طور مداوم استفاده می کنند کمتر است. علت آن وجود لیکوپن است که خاصیت ضد سرطانی دارد. مطالعات زیادی برای استفاده ازلیکوپن خالص جهت جلوگیری از سرطان پروستات و دیگر سرطان‌ها در دست انجام است.
کاهش فشارخون: پژوهش‌های کلینیکی نشان داده است که مصرف مداوم گوجه فرنگی می‌تواند فشارخون را تا حدی کاهش دهد. یکی از دلایل این موضوع وجود لیکوپن است که به طرق مختلف از جمله خنثی کردن رادیکال‌های آزاد و یا افزایش پرما آبيليته (جلوگیری از تصلب شرائین) این کار را انجام می‌دهد.
کاهش حملات قلبی: تحقیقاتی بر روی چهل هزار زن در دانشگاه هاروارد نشان داد زنانی که هرروز گوجه فرنگی یا مشتقات آن را مصرف می‌کنند، ۳۰ درصد کمتر از زنانی که یک روز در هفته گوجه فرنگی می‌خورند، دچار حملات قلبی می‌شوند.
کاهش سرطان ریه، معده و انواع دیگر: پژوهش‌های سال‌های اخیر نشان داده است که گوجه فرنگی خاصیت ضد سرطانی قوی، به‌خصوص سرطان معده و ریه دارد.
خواص دیگر گوجه فرنگی: گوجه فرنگی خواص متعدد دیگری دارد؛ از جمله اشتها آور و برطرف کننده ضعف و خستگی که دلیل آن وجود انواع ویتامین‌ها، املاح، مواد آنتی اکسیدان و ترکیبات با ارزش دیگر است. همچنین، دوره درمان نقرس و نیز دردهای مفصلی و رماتیسم را کاهش می‌دهد. از طرفی، برای دفع رسوبات دستگاه ادرار و صفرا مفید است. گوجه فرنگی ملین است و برای رفع یبوست توصیه می‌شود. از خواص دیگر آن دفع سموم و تصفیه خون است.
برداشت گوجه‌فرنگی:
گوجه فرنگی معمولاً به‌صورت نرسیده چیده می‌شود (سبزرنگ). سپس آن را ذخیره کرده و با گاز به مرحله رسیده تبدیل می‌کنند. گوجه نارس سفت است و وقتی می‌رسد، قرمز و نرم می‌شود. اتیلن گاز هیدروکربنی است که بسیاری از میوه‌ها هنگام رسیده شدن تولید می‌کنند. گرچه این شیوه برای نگهداری طولانی گوجه فرنگی مناسب است، ولی طعم و مواد مغذی آن به‌مراتب کمتر از گوجه فرنگی‌هایی است که به‌طور طبیعی می‌رسند. همچنین، گوجه فرنگی‌هایی که با روش مصنوعی می‌رسند، اصولاً صورتی یا نارنجی‌رنگ هستند؛ درحالی‌که نوع طبیعی قرمز تیره است.
به‌تازگی در خارج از ایران فروشگاه‌ها گوجه‌های نارس را که از گیاه جدا نشده‌اند، به فروش می‌رسانند. این گوجه‌ها کم‌کم رسیده می‌شوند و بو و طعم آن‌ها از گوجه‌هایی که با روش مصنوعی می‌رسند بیشتر است؛ ولی باز هم مثل گوجه‌های طبیعی نیستند.
موارد استفاده از خواص دارویی گوجه فرنگی:
امروزه یکی از پرمصرف‌ترین محصولات گیاهی جهان گوجه فرنگی است که یکی از دلایل آن تأثیر مثبت گوجه بر روی قلب است. گوجه فرنگی یکی از منابع خوب لیکوپن است که از قدرتمندترین آنتی اکسیدان هاست. از خواص دارویی گوجه فرنگی اینکه می‌تواند از سرطان پروستات در آقایان جلوگیری کند. همچنین، لیکوپن موجود در گوجه فرنگی از پوست در برابر اشعه‌های ماوراءبنفش (UV) حفاظت می‌کند. این سبزی در نواحی مدیترانه (خصوصاً ایتالیا) و خاورمیانه، در غذاها استفاده می‌شود. گوجه فرنگی خاصیت اسیدی دارد و به همین دلیل به مدت طولانی قابل نگهداری است؛ ازاین‌رو به‌صورت رب، سس، خمیر و آب گوجه فرنگی نیز به فروش می‌رسد.
گوجه فرنگی‌های نرسیده و سبز در پختن، سرخ کردن و یا برای تهیه سالاد و ترشی مورد استفاده قرار می‌گیرند. همچنین، می‌توان آن را در آفتاب خشک و استفاده کرد. شکل دیگر استفاده از گوجه فرنگی، نگهداری آن در روغن و در ظروف شیشه‌ای یا پاکت و قوطی است.
جنگ گوجه فرنگی:
در اسپانیا هرساله جشنواره‌ای به نام «جنگ گوجه فرنگی» برپا می‌شود. با توجه به اینکه این اسلحه خطرناک و کشنده نیست، از قرن نوزدهم به بعد این آئین در شهر Bunol اسپانیا مرسوم شد.
نگهداری:
امروزه گوجه فرنگی بیشتر در حالت نارس چیده می‌شود تا در طول مدت نگهداری و مصرف برسد. آنزیمی که در رسیدن گوجه فرنگی نقش دارد، در دمای کمتر از ۱۲/۵ درجه سانتی گراد فعالیتش متوقف می‌شود و گوجه دیگر نمی‌رسد. اما گوجه فرنگی رسیده را باید در سردخانه‌ها نگهداری کرد. بو و مزه گوجه فرنگی‌هایی که در سردخانه نگهداری می‌شوند، کاهش می‌یابد؛ به همین دلیل گاهی برچسب بدون سردخانه در سوپرمارکت‌ها بر روی گوجه فرنگی چسبانده می‌شود.
سمیت و عوارض جانبی:
برگ، ساقه و گوجه فرنگی سبز به علت وجود ماده آلكالوئیدی «سولانین» برای انسان و حیوان سمی است. گوجه تازه رسیده نیز تا حدی زیان‌آور است و بهتر است بعد از رسیدن کامل آن را مصرف کرد. نشانه‌های سمیت شامل آریتمی، برادیکاری (تند شدن ضربان قلب) دل‌درد، اسهال، سردرد، گیجی، استفراغ و مشکلات دستگاه تنفس است.
شگفتی‌هایی از گوجه‌فرنگی:
– سنگین‌ترین گوجه فرنگی کشت شده تا به امروز، در سال ۱۹۸۶ در اوکلاهمای آمریکا به‌عمل‌آمده که ۳/۵۱ کیلوگرم وزن داشت!
– بزرگترین (مرتفع ترین) بوته گوجه فرنگی مربوط به سال ۲۰۰۰ در انگلستان است که ۱۹/۸متر طول داشت.
– عظیم‌ترین (پرجثه ترین) بوته گوجه فرنگی در فلوریدای آمریکا و در گلخانه پرورش داده شده است که از این بوته ۳۲۰۰۰ گوجه فرنگی به وزن ۵۲۲ کیلوگرم به دست آمد!
– در آگوست سال ۲۰۰۷ میلادی، ۴۰ هزار اسپانیایی در جشنواره جنگ گوجه فرنگی تعداد ۱۱۵۰۰۰ کیلو گوجه فرنگی به یکدیگر پرتاب کردند.
ترکیبات مهم:
1- آب: حدود ۹۵_۹۰ درصد
2- پروتئین: ۰/۱درصد
3- قندهای مختلف از جمله گلوکز و فروکتوز: ۲/۶ درصد
4- فیبر: ۱ درصد
5- چربی: ۰/۲ درصد
املاح معدنی گوجه فرنگی عبارتند از: آهن، منیزیوم، مس، منگنز، کبالت، فسفر، سدیم، پتاسیم کلسیم، روی، ارسنیک و ید (جدیداً در آن گزارش شده است). ویتامین‌های گوجه فرنگی شامل ویتامین C (به میزان ۱۳ میلی‌گرم)، ویتامین A، ویتامین K، ویتامین B۱، ویتامین B۲، ویتامین B۵، ویتامین B۹ و ویتامین E است. اکثر اسیدهای آمینه در گوجه فرنگی گزارش شده‌اند. همچنین گوجه فرنگی دارای کاروتنوئیدهای بسیار ارزشمند از جمله آلفا و بتا کاروتنوئیده لوتئین و لیکوپن است که بسیاری از خواص آن مربوط به آن‌هاست. گوجه فرنگی یکی از غنی‌ترین منابع لیکوپن درمیان سبزی و میوه‌جات است. هر ۱۰۰ گرم گوجه فرنگی ۲۰ کیلوکالری انرژی دارد.
دیگر خواص گوجه فرنگی چیست؟
حساسیت‌زا، ضد درد، ضد تصلب شرائین، ضد باکتری، ضد سرطان، ضد نیتروزآمین، آنتی اکسیدان، ضد تورم پروستات، ضدعفونی‌کننده، هضم‌کننده غذا، مسهل، ادرارآور، ضد قارچ، کاهش دهنده کلسترول، کاهش دهنده پرفشاری خون، لاروکش، ضد سرفه، ضد کرم و کاهش عوارض شیمی درمانی.
نکات قابل توجه:
١- پختن گوجه فرنگی باعث آزاد شدن بیشتر لیکوپن و جذب بیشتر و بهتر آن می‌شود؛ بنابراین لازم است مقداری از گوجه فرنگی مصرفی حتماً به‌صورت پخته مورد استفاده قرار گیرد.
۲- مصرف گوجه فرنگی، سس و یا رب آن برای افراد دیابتی توصیه می‌شود .
۳- لیکوپن در چربی محلول است؛ بنابراین مصرف گوجه فرنگی خام یا پخته همراه با روغن‌هایی مانند زیتون، باعث جذب بهتر آن می‌شود.
۴- برای استفاده از اثر ضد سرطانی گوجه فرنگی توصیه می‌شود روزی سه عدد گوجه فرنگی با حداقل یک قاشق رب آن مورد استفاده قرار گیرد.
۵- گیاه گوجه فرنگی دافع حشرات است و می‌توان از برگ آن برای دفع آن‌ها استفاده نمود.
۶- بعضی افراد نسبت به گوجه فرنگی حساسیت دارند که توصیه می‌شود از خوردن آن و محصولات وابسته خودداری کنند.
۷- میزان لیکوپن آزاد در محصولاتی نظیر آب گوجه فرنگی پاستوریزه، سس، رب و گوجه فرنگی پخته یا کبابی بیشتر از گوجه فرنگی تازه است؛ زیرا حرارت باعث شکستن پیوندهای ضعیف لیکوپن با مواد دیگر در گوجه فرنگی تازه می شود.
۸- با توجه به اینکه مواد سمی از جمله سولانین در گوجه فرنگی سبز (نارس) وجود دارد و با رسیدن آن کاهش می‌یابد، توصیه می‌شود برای استفاده خوراکی از گوجه فرنگی کاملاً رسیده (کاملاً قرمز) استفاده شود و چون ممکن است این مواد هنوز در گوجه فرنگی تازه رسیده هم به مقدار کم وجود داشته باشند، بهتر است از خوردن در این مرحله نیز خودداری گردد.
۹- مصرف تا پنج عدد گوجه فرنگی متوسط در روز بلامانع است (حدود ۱۰۰ گرم).
۱۰- گوجه فرنگی به طراوت پوست کمک کرده و از پیری زودرس (چین و چروک پوست) جلوگیری می‌کند. به‌تازگی بعضی کارخانه‌ها از مواد مؤثر گوجه فرنگی محصولات خوراکی جهت کاهش چین و چروک پوست (صورت) تهیه و به بازار عرضه می‌کنند.
نکته مهم:
بیشترین میزان تأثیرگذاری گیاهان دارویی متعلق به عصاره گیاهان دارویی است و بعدازآن می‌توان به مکمل‌هایی نظیر کپسول‌ها اشاره کرد. کمترین میزان اثرگذاری هم متعلق به عرق و چای و دم‌نوش است.
امیدوارم که اطلاعات خوب و مفیدی در اختیار شما قرار داده باشیم با نظر دهی و امتیازدهی مارو از کیفیت مطالب آگاه نمایید. برای دریافت اطلاعات بیشتر به سایت فروشگاه محصولات ارگانیک آشا مراجعه نمایید و برای کسب اطلاعات در مورد محصولات ارگانیک می‌توانید با شماره 09120038341 مشاور فروشگاه ارگانیک آشا تماس بگیرید یا از طریق تلگرام، اینستاگرام با ما در ارتباط باشید.
خواص گوجه فرنگی چیست؟
منابع اطلاعات:
کتاب‌ها و مقالات گیاهان دارویی
فروشگاه محصولات ارگانیک آشا
موسسه کار آفرینی دکتر زرقانی
