خواص دارویی شیر خشت
نامهای فارسی: شیر خشت، گپ شیر و سیاه چوب
نام فارسی مان: شیرخشت
نام عمومی: Pockspray manna
نام های علمی: Cotoneaster nurmularia، Cotoneaster numularioides
نام خانواده: Rosaceae (گل سرخ)
گیاه‌شناسی و خواص دارویی شیر خشت:
شیر خشت مانی است که به‌صورت قطعات جامد تقریباً کروی و یا اشکال دیگر به رنگ‌های سفید شیری و یا مایل به زرد با طعم بسیار شیرین و خنک کننده به دو نام شیر خشت شهری و هراتی در عطاری‌های ایران عرضه می‌شود.
در گذشته و در بعضی منابع، شیر خشت را مانی مربوط به گیاه کاروان کش با نام علمی Atrapraxis spinosa دانسته‌اند، ولی پژوهش‌های جدید، از جمله پژوهش‌های آقای دکتر امین نشان می‌دهد که شیر خشست حاصل فعالیت حشره‌ای بر روی دو گونه گیاه با نامهای فارسی شیر خشت، گپ شیر و سیاه چوب با نام علمی Cotoneaster numularia و Cotoneaster numularioides از خانواده گل سرخ (Rosaceae) است. این گیاهان در برخی نقاط البرز مرکزی و اطراف بیرجند می‌رویند و در اثر فعالیت حشره‌ای بر روی آن‌ها ترشحاتی ایجاد می‌شود که مردم محلی آن‌ها را جمع‌آوری و به بازار عرضه می‌کنند. شیر خشت به‌عنوان یک ملین خوب، تب بر و ماده خنک کننده در طب سنتی ایران مورد استفاده است.
ابن‌سینا در کتاب قانون راجع به شیر خشت چنین گفته است:
شیر خشت یا شیرخشک شبنمی که در هرات بر درخت بید و گون کتیرا می‌نشیند، دارای مزاج معتدل است. دارای اثر مسهلی و دیگر خواص مشابه ترنجبین، ولی از آن قوی‌تر است و خاصیت زداینده دارد.
در مخزن الادویه راجع به خواص دارویی شیر خشت چنین آمده است:
شیر خشت را به فارسی شیر خشک نامند، گفته‌اند شبنمی است که در خراسان و هرات و بعضی در فرنگ بر درختی که آن را در نواحی خراسان کشیرو یا درختی دیگر به نام کبیرو نامند، می‌نشیند. آن درخت به‌قدر دو سه قامت بلند می‌شود و چوب آن خالدار زرد و سفید، سبک وزن و کمیاب و قیمتی است و از آن عصا می‌سازند.
لغت فارسی آن «شیر خشک» به معنی لبن منجمد یا مشابه شیر منجمد است و لغت «شیر خشت» به معنی صمغ مشابه شیر است؛ چون خشت به معنی صمغ است. بهترین شیر خشت تکه‌های بزرگ سفید و شیرین خالص است که چون در دهان گذارند، زود حل شود و زبان را بسیار شیرین و سرد گرداند و شیرینی آن با عسل طبیعی و شکر متفاوت است. طبیعت آن گرم و در رطوبت معتدل است. همچنین ملین طبع و مسهل صفرا، خلط آور، مقوی جگر و معده و کاهش‌دهنده حرارت بدن، رافع سرفه و خشونت سینه و حلق و تب است. از دیگر خواص دارویی شیر خشت مسهل نیکویی است که می‌توان آن را برای همه افراد و سنين بدون اذیت مصرف نمود. با ماءالشعیر بهترین مسهل است.
اثر مسهلی آن درصورتی‌که نزله و سرفه نباشد، با گلاب بهتر است. همچنین با ماءالشعیر برای رفع تب حار و افراد گرم مزاج مفید است. تأثير مسهلی آن با عرق رازیانه و روغن بادام بیشتر و بهتر است. از عوارض آن قراقر در معده (صدای معده) و رقیق شدن منی و سرعت انزال است.
نکات قابل توجه:
١- پژوهش‌های سال‌های اخیر بر روی شیر خشت نشان داده است که محصول خوراکی آن می‌تواند انسان را تا حدی در برابر تشعشعات اتمی مصون نگاه دارد.
۲- استفاده‌های جدید و صنعتی از شیر خشت به‌عنوان یک ملین خوب برای کودکان و رفع زردی سریع‌تر نوزادان است. در این موارد شیر خشت را می‌توان جایگزین ترنجبین کرد.
۳- اصطلاح «مان» به معنی فرآورده‌هایی از گیاهان است که توسط گیاه یا حشره‌ای که روی آن فعالیت می‌کند، ترشح می‌شود. این فرآورده‌ها اکثراً به‌صورت قطعاتی به اشکال مختلف (یا بی‌شکل) جامد، شیرین مزه و محلول در آب است که عمده ترکیبات آن‌ها را انواع قندها تشکیل می‌دهند. تولید این مان ها بسیار حساس است و به شرایط آب و هوایی و جغرافیایی محل ارتباط دارد؛ بنابراین مان فقط در بعضی مناطق تولید می‌شود و بر روی درختان همه مناطق (ایران و جهان) به وجود نمی‌آید.
مان ها علاوه بر خواص شیرین کننده و اصولاً ملين، دارای خواص دیگری نیز هستند و از قدیم در طب سنتی ایران و جهان مورد استفاده بوده‌اند. با توجه به تنوع گیاهی و شرایط اکولوژی استثنایی ایران، تعداد مان های تولید شده روی گیاهان ایران نسبتاً زیاد و از تنوع قابل توجهی برخوردار است؛ به‌طوری‌که تعداد و انواع آن‌ها نسبت به بسیاری از مناطق دنیا بیشتر است و تجارب طب سنتی ایران در این زمینه بیشتر از دیگر نقاط دنیاست. با توجه به اینکه غیر از تجربیات طب سنتی ایران مطالعات چندانی روی ترکیبات و اثرات این مان ها انجام نشده است، هنوز سؤالات و ابهامات زیادی در مورد آن‌ها وجود دارد و لازم است برای روشن شدن رمز و راز نوع تولید، عوامل دخیل در تولید، حشرات و گیاهان مولد، شرایط ایجاد، مواد مؤثر و اثرات و خواص آن‌ها تحقیقات وسیعی صورت گیرد.
۴- به نظر می‌رسد تولید شیر خشت بر روی این گیاهان، مربوط به ایران و اطراف باشد؛ زیرا گزارشی از این مان بر روی گونه‌های دیگر گیاه در نقاط دیگر جهان ارائه نشده است.
5- ابن‌سینا در کتاب قانون درخت مربوط را به شیر خشت بید و گون نام برده که به احتمال زیاد منظور این گیاه نیست؛ زیرا مشخصات آن در مخزن الادویه با آن‌ها کاملاً متفاوت است و در تحقیقات جدید هم هیچ‌کدام از این گیاهان بید و گون ارتباطی با شیر خشت ندارند و مان یا صمغ‌های حاصله از بید و گون محصولات دیگری هستند که به نامهای بید خشت و کتیرا مشهورند.
نکته مهم:
بیشترین میزان تأثیرگذاری گیاهان دارویی متعلق به عصاره گیاهان دارویی است و بعدازآن می‌توان به مکمل‌هایی نظیر کپسول‌ها اشاره کرد. کمترین میزان اثرگذاری هم متعلق به عرق و چای و دم‌نوش است.
امیدوارم که اطلاعات خوب و مفیدی در اختیار شما قرار داده باشیم با نظر دهی و امتیازدهی مارو از کیفیت مطالب آگاه نمایید. برای دریافت اطلاعات بیشتر به سایت فروشگاه محصولات ارگانیک آشا مراجعه نمایید و برای کسب اطلاعات در مورد محصولات ارگانیک می‌توانید با شماره 09120038341 مشاور فروشگاه ارگانیک آشا تماس بگیرید یا از طریق تلگرام، اینستاگرام با ما در ارتباط باشید.
منابع اطلاعات:
کتاب‌ها و مقالات گیاهان دارویی
فروشگاه محصولات ارگانیک آشا
موسسه کار آفرینی دکتر زرقانی
