آشنایی با خواص گیاه علف چشمه
نام های فارسی: علف چشمه، آب تره، بولاغ اوتی
نام علمی: Nasturtium officinale
نام عمومی: Watercress
نام انگلیسی: Watercress
نام های عربی: حُرفُ الماء، قُرَه العَین (Horfolma)
نام فرانسوی: Cresson de fontaine
نام آلمانی: Wasserkress
نام های مترادف: , Radiculan aquaticum ,Sisymbrium nasturtium- aquaticumm
Rorippa nasturtium -aquaticum
نام خانواده: Cruciferae ) Brassicaceae – شب بو)
گیاهشناسی و آشنایی با خواص گیاه علف چشمه:
علف چشمه گیاهی است سریع الرشد، آبی یا نیمه آبی و دائمی که در چشمه‌ها، آب‌های باریک با مرداب‌ها و معمولاً در جریان‌های کند آب زلال می‌روید. ساقه آن به‌صورت خوابیده و نسبتاً ضخیم و گوشتدار است که از آن ریشه‌های نابجا و سفید رنگی به‌صورت شبکه‌ای خارج می‌شوند و به نقاط مختلف خشک و سفت می‌چسبند. طول ساقه بستگی به عمق آبی دارد که بر روی آن رشد می‌کند و گاهی به ۲ متر هم می‌رسد. برگ‌ها از ۳ تا ۹ برگچه گوشتدار با اندازه‌های متفاوت تشکیل شده‌اند که به‌صورت متناوب بر روی ساقه قرار می‌گیرند و به رنگ سبز تیره هستند. گل‌ها به‌صورت خوشه سفیدرنگ در انتهای ساقه‌ها ظاهر شده و سپس به میوه‌هایی خورجین مانند به طول حداکثر ۲/۵سانتی‌متر تبدیل می‌شوند. داخل میوه‌ها دانه‌های قهوه‌ای رنگ و کوچکی در دو ردیف قرار دارند.
علف چشمه در طول تابستان گل دارد و طعم آن اصولاً گس و تند است، ولی گاهی هم خفیف است، تمام قسمت‌های گیاه قابل استفاده است. علف چشمه بومی اروپا تا آسیای مرکزی بوده، ولی امروزه در بیشتر نقاط دنیا کشت و بهره‌برداری می‌شود. این گیاه در غالب نقاط ایران، از جمله مسیر کرج به چالوس، مناطق شمالی کشور، اطراف تهران، آذربایجان، شیراز و نواحی جنوبی کشور و سیستان رویش دارد.
تاریخچه و آشنایی با خواص گیاه علف چشمه:
علف چشمه یکی از قدیمی‌ترین گیاهانی است که بشر با آن آشنا شده و به‌عنوان سبزی خوراکی از آن استفاده می‌کرده است. بیشتر تجربیات قدیمی این گیاه مربوط به ایرانیان، یونانیان و رومی هاست. آثار طبی گذشته ایران نشان می‌دهد که علف چشمه را برای رشد و نمو کودکان استفاده می‌کردند. همچنین در ایران و یونان به سربازان توصیه می‌شده در رژیم خود از علف چشمه استفاده کنند، چرا که این گیاه حاوی ویتامین‌ها و مواد معدنی مختلف و غنی است. رومی‌ها آن را بیشتر به‌صورت سالاد و یا همراه سرکه و روغن مصرف می‌کردند. همچنین با فلفل، زیره سبز و برگ درخت مصطکی (نوع پسته وحشی) می‌خوردند.
علف چشمه در اوایل قرن شانزدهم در آلمان و اوایل قرن هجدهم میلادی در انگلستان کشت شد. در حال حاضر این گیاه در اکثر نقاط دنیا کشت می‌شود.
دارو شناختی و آشنایی با خواص گیاه علف چشمه:
گیاه علف چشمه از زمان‌های دور برای استفاده‌های درمانی مختلف به کار می‌رفته است. پلینی دانشمند یونانی، که از ۲۳ تا ۷۹ سال بعد از میلاد می‌زیسته، برای آن ۴۰ کاربرد دارویی برشمرده است؛ از جمله اینکه مار از بوی آن فرار می‌کند و خنثی کننده سم عقرب است. ایرانیان برای رشد و نمو و تقویت کودکان از آن استفاده می‌کرده‌اند. آفریقایی‌ها از آن به‌عنوان نوعی ضدعفونی موقت بهره می‌بردند و معتقد بودند مصرف خوراکی آن باعث تقویت قوای جنسی می‌شود. رومی‌ها مصرف خوراکی آن را برای سلامتی مفید دانسته و یونانیان آن را مغذی مغز می‌دانستند. خشایارشا (پادشاه ایران) جهت بالا بردن توان و قدرت سربازانش به آن‌ها علف چشمه می‌داد. در طول تاریخ و در فرهنگ‌های مختلف اثراتی برای علف چشمه قائل بوده‌اند که شامل موارد زیر است:
ضد سرفه، درمان سرماخوردگی، درمان آسم، برونشیت، سل، کاهش استرس، آرتریت، درد مفاصل و کمردرد، کم‌خونی، کاهش قند خون، کاتاراکت، درمان يبوست، کم سویی چشم، شب کوری، سرطان، لوسمی، اگزما، مشکلات قلبی، ادم (خیز)، خونریزی لثه، لاغری، انگل‌های روده، ضعف، دفع سنگ‌های کلیه و مثانه، کمک به هضم غذا، تقویت مغز و سیستم عصبی، مشکلات کبد و صفرا، مشکلات خواب، تیروئید، الکلیسم فشارخون، افزایش کلسترول، تقویت حافظه، شیر افزا، و تنظیم متابولیسم بدن.
این گیاه یکی از منابع طبیعی ید است که حتی از بسیاری گیاهان دریایی هم غنی‌تر است. علف چشمه سرشار از کلروفیل است و به‌عنوان آنتی اکسیدان و خنثی کننده رادیکال‌های آزاد تأثیر خوبی روی سرطان دارد. کلروفیل همچنین حاوی مقدار فراوانی آنزیم‌های گوارشی است که باعث سهولت هضم غذاهای سنگین (دیرهضم)، از جمله نشاسته و پروتئین می‌شوند، از طرفی، این آنزیم‌ها به‌عنوان کاتالیست باعث تجزیه غذا می‌شوند تا بدن بهتر بتواند ویتامین و املاح غذاها را جذب کند؛ به همین دلیل مصرف چندین شاخه علف چشمه به‌صورت تازه به همراه غذا بسیار خوب است. پختن علف چشمه باعث از بین رفتن مقداری از آنزیم‌ها و کاهش خاصیت آن می‌شود.
ترکیبات گوگردی این گیاه تقریباً از همه گیاهان، به‌جز هورس رادیش (این گیاه در ایران نمی‌روید) بیشتر است. این مواد در جذب پروتئین‌ها، تصفیه خون، ساختار ساختمان سلول‌ها و سلامت پوست و مو مؤثرند.
پتاسیم موجود در علف چشمه ادرارآور است و باعث خروج آب اضافی بدن و جلوگیری از افزایش وزن می‌شود. کلسیم موجود در این گیاه نیز برای جلوگیری از نرمی استخوان و دندان‌ها و خون بر لثه مفید است.
خرد شده برگ گیاه در عسل (به مدت یک روز)، به درمان سرفه کمک می‌کند. جوشانده برگ گیاه و استفاده از آن به‌صورت مرهم باعث تسکین سردرد می‌شود (پارچه‌ای را در آن آغشته نموده و بر روی پیشانی قرار می‌دهند). در قدیم توصیه می‌کردند برای تقویت و ضخیم شدن مو، آب برگ علف چشمه را به پوست سر مالیده و ماساژ دهند. برای این منظور و تأثیر بیشتر آن، ۱۰۰ گرم علف چشمه (تازه) را خرد کرده روی آن ۱۰۰ میلی‌لیتر الكل بریزید و یک قاشق چای‌خوری اسانس ژرانیوم (گونه‌ای شمدانی) به آن اضافه کنید و مخلوط را به مدت دو هفته، هر روز چند نوبت هم بزنید. آنگاه آن را صاف کرده و هر روز کمی از آن را روی پوست سر بریزید و ماساژ دهید. این کار برای تقویت موی سر مفید است.
مصرف خوراکی و هم زمان موضعی گیاه برای پاک کردن پوست (صورت) از لکه‌ها، نقطه‌ها، جوش‌های سرسیاه، تورم و آکنه (جوش) سودمند است. برای تهیه لوسیون آن ۱ قاشق غذاخوری عسل را با ۴ قاشق غذاخوری عصاره (آب برگ) علف چشمه مخلوط کرده و روزی دو نوبت صبح و عصر روی موضع (پوست) بمالید (می توان شب هنگام خواب آن را استفاده کرد و صبح روز بعد شست). از تماس این لوسیون با چشم جلوگیری شود.
دانشمندی به نام بتی کامن در کتاب «ژرمانیوم» نوشته است که این فلز ضد ویروس، ضد میکروب، ضد سموم بدن، حامل اکسیژن، کاتالیست، مقوی استخوان‌ها، محرک سیستم ایمنی بدن، محرک بیولوژیکی پالس‌های الکتریکی سطح سلول‌ها و تنظیم کننده بسیاری از اختلالات است و علف چشمه یکی از معدود گیاهانی است که حاوی این عنصر ارزشمند بوده و می‌تواند این اثرات را در بدن داشته باشد.
این گیاه منبعی غنی از گلوکوزینولات ناستورتین است که پس از هیدرولیز آنزیمی به فنتیل ایزوتیوسیانات تبدیل می‌شود و برای سرطان ریه مؤثر است. این ماده اثر مواد موجود در تنباکو را تا حدی خنثی می‌کند. یکی دیگر از مواد مهم موجود در علف چشمه ویتامین B17، مشهور به لیتریل است. این ماده توسط ادوارد گریفین کشف شد و سپس دانشمندان دیگری به مطالعه آن پرداختند. آن‌ها دریافتند این ماده می‌تواند هموگلوبین را تحریک کرده قدرت ایمنی را بالا ببرد و با آزاد کردن اسید بنزوئیک درد را تسکین دهد.
همچنین ثابت کردند که آلدهیدبنزوئیک و سیاناید آزاد شده از این ماده می‌تواند سلول‌های سرطانی را از بین ببرد تا به سلول‌های عادی آسیبی نرسد. ویتامین B17 در بعضی گیاهان وجود دارد و علف چشمه در هر ۱۰۰ گرم حاوی ۹۸ میلی‌گرم از این ماده است. ویتامینB17 بعد از هیدرولیز آنزیمی، تولید دو مولکول گلوکز، یک مولکول آلدهیدبنزوئیک و یک مولکول سیاناید می‌کند. این مواد برای جلوگیری از لخته شدن خون مؤثرند (شبیه آسپیرین) و سمیت آن‌ها ۲۰ بار کمتر از آسپیرین است.
از دیگر ویژگی‌های علف چشمه خاصیت قلیایی بودن آن (۸/۱=PH) است که می‌تواند خاصیت اسیدی غذاها را که به علت تغییر مواد، ایجاد استرس و آلودگی‌های محیط زیست ایجاد می‌شود، خنثی کند. علف چشمه یکی از بهترین پاک‌کننده‌های بدن (دفع سموم)، به‌خصوص تصفیه کننده خون است.
عوارض جانبی:
مصرف متعادل و در حد دارویی بولاغ اوتی عارضه جانبی ندارد؛ ولی مصرف بیش از اندازه ممکن است باعث تحریک، التهاب مخاط، زخم معده و نفروز (مشکلات کلیوی) شود. بولاغ اوتی در کودکان زیر چهار سال نباید استفاده شود. مصرف این گیاه در افراد معدودی ممکن است حالتی شبیه مسمومیت ایجاد کند.
مصرف در حاملگی و شیردهی:
با توجه به اثرات محرک رحم و قاعده آور گیاه، در حاملگی باید با احتیاط مصرف شود. گزارشی از محدودیت مصرف در زمان شیردهی داده نشده است.
طريقه و میزان مصرف:
این گیاه را می‌توان مانند سبزی‌های خوراکی هر روز مصرف نمود (البته نباید در مصرف آن زیاده روی کرد). بیشتر منابع مصرف روزانه ۲۰ تا ۳۰ گرم گیاه تازه و یا تا ۶ گرم گیاه خشک را بلامانع می‌دانند. همچنین می‌توان آن را به‌صورت دم نوشاستفاده کرد. برای این منظور، ۲ گرم از گیاه خشک (معادل ۱تا ۲ قاشق چای‌خوری گیاه خشک) را به همراه یک لیوان آب جوش به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه روی بخار (کتری یا سماور) قرار داده، سپس آن را صاف کرده و میل کنید.
ابن‌سینا در کتاب قانون درباره علف چشمه چنین گفته است:
ترتیزک آبی که به آن قره العین، جرجير الماء و کرفس الماء هم می‌گویند. در آب‌های راکد می‌روید و بوی خوش دارد. گرمی‌بخش و گدازنده است. ادرار آور و قاعده آور است. سنگ کلیه را خرد کند. خام و پخته‌اش را بخورند، در علاج زخم روده مفید است.
علف چشمه در جای دیگر قانون به نام جرجیر آمده و راجع به آن چنین نوشته شده است: ترتیزک خودرو و بستانی (کاشتنی) است و تخم آن را به جای خردل در آش کنند. طبیعت آن خشک و گرم و مرطوب است، نفخ زا و ملین است. تخم و آب آن کک و مک و لکه‌های صورت را می‌شوید اگر تنها خورند، سردرد آورد و كاهو و هندبا و خرفه زیانش را دفع کند. باعث افزایش شیر مادران شود. کمک هضم غذاست. بیابانی آن و به‌خصوص تخم آن شهوت انگیز است.
در مخزن الادویه راجع به علف چشمه چنین نوشته است:
قره العین گیاهی است که در آب‌های ایستاده و احیاناً در جاری نیز می‌روید. طبیعت آن گرم و خشک است. دیگر خواص گیاه علف چشمه ادرار آور و قاعده آور است، دافع سنگ کلیه است. آشامیدن تازه و یا پخته آن جهت هضم غذا، سرخ نمودن رنگ رخسار و تسکین درد پهلو و درمان یرقان و طحال و زخم امعا و برطرف کردن لرز تب‌ها مفید است.
دیگر خواص گیاه علف چشمه:
ضد باکتری، ضد سرطان، پادزهر نیکوتین، صفراآور، ضد احتقان، مسهل، هضم کننده، دفع کننده سموم از بدن، ادرارآور، خلط آور، ضد کرم، محرک، مقوی و کمک به درمان گواتر.
ترکیبات مهم:
مهم‌ترین ترکیبات علف چشمه عبارت‌اند از: اسانس، گلوکزیدها، پروتئین (با اسیدآمینه‌های آرژینین، هیستیدین، لوسین، ایزولوسین، لیزین، ترئونین، فنیل آلانین، متیونین، تریپتوفان و والین)، اسیدفولیک و کومارینها.
هر ۱۰۰ گرم گیاه تازه حاوی مواد زیر است:
آب: ۹۳/۳گرم
مجموع قندها: ۳ گرم
فيبر الياف: ۰/۷گرم
چربی: ۰/۳گرم
پروتئین: ۲/۲ گرم
خاکستر: ۱/۲ گرم
تاسیم: ۲۸۲ میلی‌گرم
کلسیم: ۱۵۱ میلی‌گرم
فسفر: ۵۴ میلی‌گرم
سدیم: ۵۲ میلی‌گرم
آهن: ۱/۷ میلی‌گرم
انرژی: ۱۹ کیلوکالری
علف چشمه همچنین دارای مقادیری ویتامین B6 ،K ،E ،D و B17 و نیز منیزیوم، منگنز، مس، روی سیلیسیوم، ژرمانیوم، کلر، فلوئور، سولفور و ید است.
نکات قابل توجه:
١- علف چشمه مهم‌ترین منبع ماده فنتیل ایزوتیوسیانات (مواد گوگردی) است که در انواع شلغم وجود دارد.
۲- علف چشمه در بعضی خواص شبیه شلغم، ترب و کلم بروکلی است.
۳- باید توجه داشت که محل رشد علف چشمه آلوده نباشد، چرا که گاه آلودگی‌های حیوانی مانند کرم کپلک گوسفند و یا آلودگی‌های فاضلاب (حصبه) می‌تواند آن را آلوده کند.
۴- علف چشمه به صور مختلف خوراکی، مانند انواع ساندویچ‌ها، سوپ‌ها، سالادها و غذاها در نقاط مختلف جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. در انگلستان یکی از معروف‌ترین ساندویچ‌ها برای مهمانی‌های عمومی، ساندویچ علف چشمه است.
۵- نام علمی علف چشمه (Nasturtium) از کلمه لاتین Nasitortium» گرفته شده که به معنی خارش بینی است؛ زیرا به علت داشتن مزه تند (شبیه فلفل) باعث انقباض ماهیچه‌های دهان و بینی و خارش می‌شود.
۶- بهترین زمان مصرف علف چشمه جهت اثربخشی، قبل از غذا و به‌صورت سالاد یا پیش غذاست.
نکته مهم:
بیشترین میزان تأثیرگذاری گیاهان دارویی متعلق به عصاره گیاهان دارویی است و بعدازآن می‌توان به مکمل‌هایی نظیر کپسول‌ها اشاره کرد. کمترین میزان اثرگذاری هم متعلق به عرق و چای و دم‌نوش است.
امیدوارم که اطلاعات خوب و مفیدی در اختیار شما قرار داده باشیم با نظر دهی و امتیازدهی مارو از کیفیت مطالب آگاه نمایید. برای دریافت اطلاعات بیشتر به سایت فروشگاه محصولات ارگانیک آشا مراجعه نمایید و برای کسب اطلاعات در مورد محصولات ارگانیک می‌توانید با شماره 09120038341 مشاور فروشگاه ارگانیک آشا تماس بگیرید یا از طریق تلگرام، اینستاگرام با ما در ارتباط باشید.
منابع اطلاعات:
کتاب‌ها و مقالات گیاهان دارویی
فروشگاه محصولات ارگانیک آشا
موسسه کار آفرینی دکتر زرقانی
